La sorto de la bjalistoka geto nun en Esperanto

Zamenhof iam nomis sin ”hebreo el la geto”. Kiam la nazia Germanio dum la dua mondmilito okupis lian naskiĝurbon, Bjalistokon, inter la unuaj viktimoj tie estis du aktivuloj de Zamenhofa Esperanto-Societo. Nun aperis en Esperanto grava verko pri la batalo kaj pereo de la bjalistoka geto, verkita de esperantisto kiu travivis.

En decembro 2023, lige kun la solenaĵoj de la 80-a datreveno de la ribelo en la geto, estis prezentita la dulingva libro Batalo kaj pereo de la bjalistoka geto, eldonita de Bjalistoka Esperanto-Societo. La libro estis verkita en la pola de la bjalistoka juda esperantisto Szymon Datner kaj origine aperis en la pola en 1946.

La esperanta traduko de la nova, dulingva eldono estas farita de Przemysław Wierzbowski. Ni petis lin rakonti pri la fono de la libro.

Libera Folio: Kial vi opiniis grave, ke en Esperanto haveblu verko pri la sorto de la bjalistoka geto?

Przemysław Wierzbowski: – En printempo 2023 kontaktis min Helena Datner, kiu estis kompletiganta biografiajn materialojn pri sia patro por nova kolekto de liaj primilitaj tekstoj (”Pereo de Bjalistoko kaj la bjalistoka regiono. Dokumentaj notoj”, Juda Historia Instituto en Varsovio, aperis en vintro 2023). Ŝi trovis indikon, ke Szymon Datner siatempe estis esperantisto, kaj tiu epizodo de lia vivo estis por ŝi antaŭe nekonata.

– Mi helpis serĉante la ne tre multajn informojn pri d-ro Datner kiel aktivulo de Zamenhofa Esperanto-Societo en la 1930-aj jaroj en Bjalistoko. Li estis vicprezidanto de la organiza komitato de bjalistoka postkongreso en 1931 (UK en Krakovo), tradukis paroladojn, prelegis pri Esperanto en la regiono; Jarlibro 1947 mencias lin kiel delegiton. Postmilite en Varsovio li tenis kontakton kun lokaj esperantistoj, precipe Zofia Banet-Fornalowa, sed ne plu aktivis en la movado.

Kio estas speciala pri ĝuste ĉi tiu verko?

– La jaro 2023 estis historie solena, oni honoris la batalantojn de la bjalistoka geto kaj la tutan pereintan judan komunumon de Bjalistoko okaze de la 80-a datreveno de la geto-ribelo (15–16 de aŭgusto 1943). Kiel esperantistoj ni volis aliĝi al la omaĝo. Helena Datner estis tre kortuŝita kiam ŝi ricevis la proponon, ke Batalo kaj pereo de la bjalistoka geto aperu en Esperanto-traduko, tuj konsentis kaj verkis antaŭparolon.

– La teksto estas grava pro kelkaj kialoj. Ĝi estas la unua (1946) libro pri la katastrofo de la bjalistoka juda kvartalo, grava dokumento pri nevenkebla batalado kontraŭ la germana militmaŝino, pri fervoraj organizantoj kaj perfiduloj, amasaj viktimoj kaj supervivintoj, pri la detruita urbo kaj ekstremaj sentoj, kiuj akompanis la aŭtoron.

– Due – tiu historio estas ligita kun Esperanto. La antaŭmilita Zamenhofa Esperanto-Societo kun ĉirkaŭ 200 membroj plejparte konsistis el judoj, kaj preskaŭ ĉiuj el ili mortis en la geto aŭ naziaj ekstermejoj. Al la unuaj viktimoj de la germanoj apartenis du ĉefaj Esperanto-aktivuloj: la prezidanto de ZES, Jakobo Ŝapiro, kaj ĝia sekretario Filip Kurjański, ambaŭ mortpafitaj apud la urbo kun ĉirkaŭ 4 000 bjalistokaj judaj aktivuloj. La libreto estas honore al ili.

Ĉu la historio de la geto estas ĝenerale konata en Bjalistoko? Ĉu ekzemple en la lernejoj oni rakontas pri ĝi?

– Mi ne dirus, ke la historio de la geto estas bone konata en Bjalistoko, tamen en la lastaj jaroj la afero ŝanĝiĝas. La geto kun ĉirkaŭ 40 000 loĝantoj okupis trionon de la urba surfaco. Rezulte de la ribelo kaj evakuado tiu kvartalo estis preskaŭ komplete detruita. Post la milito oni konstruis novajn domojn kaj eĉ parte ŝanĝis la aranĝon de la stratoj.

– La libro estas dulingva, do ĝi celas ankaŭ la lokan legantaron. La postmilitaj loĝantoj povas legi pri nekredeblaj eventoj, kiuj antaŭ 80 jaroj okazis tie, kie nun staras iliaj domo, vendejo, infanĝardeno: forportado, amasaj mortpafoj, vivbruligado, sed ankaŭ heroa rezisto. Temas pri loka, rekonebla historio.

Ĉu rimarkeblas interesiĝo de lokanoj?

– Jes, okaze de Bjalistokaj Zamenhof-Tagoj en decembro estis prezento de la libro en Centro Ludoviko Zamenhof. Pri Datner parolis Ewa Rogalewska, kiu verkis tre riĉajn piednotojn por la teksto. Helena Datner ne povis ĉeesti, sed sonregistris saluton al la ĉeestintoj. La libro ĝuis interesiĝon de la lokanoj, ĉar la antaŭa pola eldono de la teksto estas preskaŭ netrovebla.

– Indas aldoni, ke la libro parolas pri malkomfortaj, preskaŭ tabuaj temoj: perfidoj de judaj stukaĉoj kaj la etoso ĉe la pola majoritato en Bjalistoko kaj la regiono. Datner diras, ke se en la regiono inter la vilaĝanoj ne regus ŝovinisma etoso, la nombro de supervivintaj judoj estus multege pli alta. Savantoj de judoj estis tre malmultaj, kaj mem suferis persekutojn. En kelkaj urbetoj, inter kiuj Jedwabne estas la plej fifama ekzemplo, la lokanoj mem iniciatis atakojn kontraŭ siaj judaj najbaroj.